Сборник - Традиционная культура народов Поволжья

во многих народных обрядовых песнях.
Чувство любви к земле, на которой живет человек, желание
сделать ее еще лучше и краше, чувство принадлежности к определенной группе людей, к своему народу воспитывает народная музыка. Издавна чуваши не питали к людям других национальностей
враждебных чувств, никогда не ставили свой народ превыше других. Эти чувства совершенно объективно были в природе самого
народа. Об этом поется в песне:
Кто встал бы рядом со мной,
Я пол души своей бы подарил.

Будущие учителя – сегодняшние студенты никогда не забудут
уроков народной мудрости, передавая детям драгоценное наследство своего народа.
Литература:
1. Алексеев Э. Фольклор в контексте современной культуры. М., Советский композитор, 1988.
2. Культура Чувашского края / В.П. Иванов, Г.Б. Матвеев, Н.И. Егоров др.; сост. М.И. Скворцов. Чебоксары: Чув. книжное издательство,
1995. Ч. 1. 350 с.
3. Елена Енькка. Родной край: учеб. пособие для 6–7 классов. Чебоксары, 2004.
4. Иванов В.П., Николаев В.В., Димитриев В.Д. Чуваши: этническая
история и традиционная культура. М., 2000.

7

БОРЫНГЫ ҺӘМ УРТА ГАСЫР ТӨРКИЛӘРЕНДӘ
МАТУР СӨЙЛӘҮ СӘНГАТЕ
Бакиров М.Х. (Казан федераль университеты)
Риторик сүз һун-гуннардан ук башлана
Белүебезчә, поэзия белән художестволы проза арасында торучы
һәм әлеге һәр ике сөйләм-иҗат төре белән дә “кан алмашучы” ораторлык – оста сөйләү сәнгате Антик дәвердә борынгы Грециядә һәм
Рим империясендә үк барлыкка килгән. Антик культурада шулай ук
матур сөйләү – ораторлык сәнгатен өйрәнү белән шөгыльләнә торган
риторика фәне дә формалашкан. Безнең бабаларыбыз аралашып
яшәгән Кытайда исә ораторлык сәнгате тагын да иртәрәк туган һәм
күп гасырлар буена дәвам итеп килгән. Әлеге сәнгатьнең иң борынгы чорга караган үрнәкләре безгә “Речи царств” / “Патшалыкның
телмәрләре” (б.э.к. 985 елдан 453 елга кадәрге чор) җыентыгы һәм
“Весна и осень” / “Яз һәм көз” (б.э.к. 722 елдан 481 елга кадәрге чор)
елъязмасы буенча билгеле. Шулай ук безгә борынгы Кытай акылфикеренең һәм ораторлык сәнгатенең атаклы вәкилләре булган Лаоцзы, Чжуанцзы кебек шәхесләрнең исемнәре дә мәгълүм. Мондый
мәгълүматларның сакланып калуына гаҗәпләнергә кирәкми. Кытайларда бик борынгы чорларда ук инде ваннарның, дәрәҗәле
түрәләрнең, сановниклар, хәрби җитәкчеләр, илчеләр, акыл
ияләренең сөйләгән телмәрләрен бамбук һәм агач такталарга язып
бару гадәте һәм хәтта әлеге эш белән шөгыльләнүче махсус логографлар институты булган [1, с. 59–60].
Борынгы чорда ораторлык сәнгатенең, матур сөйләм
культының никадәр зур роль уйнаганлыгын кытайлар мисалында
Л.Д. Позднева менә ничек аңлата: “Устная речь – более древняя,
привычная и развитая – шла впереди речи письменной, которая
еще не успела фиксировать устную и завоевать общественное доверие. Изучение письма и счета в те времена считалось низшей
ступенью в образовании, красноречия – высшей; положение писца
в обществе было ниже, чем оратора, первый считался ремесленником, второй – человеком благородным, который выступал в роли
советника или дипломата при дворе царя” [2, с. 22, 43]. Шушы
үзенчәлектән чыгып, тикшеренүче ораторлык сәнгатенең мөһим
бер сыйфатын, табигатен билгели: “Произведения ораторского искусства в Китае предстают преимущественно как устное творчест8

во, которое сохраняет вначале общие с фольклором черты; оратор
выступает хранителем той же народной мудрости, продолжает традиции устной передачи” [2, с. 43].
Безнең тикшеренүләр күрсәткәнчә, матур сөйләү сәнгате борынгы төркиләрдә, хәтта ерак бабаларыбыз булган хуннарда ук инде формалашкан һәм кытайлар мәдәнияте йогынтысында шактый
нык үсеш алган булган. Бабаларыбыз һуннар Кытай территориясендә, аерым алганда Ганьсу провинциясендә, күчмә тормыш
алып барган дәверләреннән үк инде үзләре белән көрәшеп кенә
түгел, ә аралашып та яшәгән кытайлар белән сәүдә, культура
элемтәләре урнаштырганнар һәм шул бәйләнешләрен Монголия
территориясенә, Ордоска күчкәннән соң да саклаганнар. Ә инде
безнең эрага керер алдыннан Төньяк Кытай чикләренә килеп сыенган һуннарга күршеләренең йогынтысы аеруча көчле булган [3, с.
150–151]. Шул ук вакытта Хань империясе җимерелгәннән соң
Кытайның эчке районнарына массакүләм рәвештә күченгән һуннар
тарафыннан төзелгән эреле-ваклы дәүләтләр чорында да (307–460
еллар) ике арада бәйләнешләр дәвам иткән [4, 46; 10–12].
Кытай культурасы --">