Сборник - Традиционная культура народов Поволжья

кто
наносит удар. Презрите эти собравшиеся здесь разноязычные
племена: защищаться союзнымы силами – это призрак страха.
Смотрите! Вот уже до вашего натиска поражены враги ужасом:
они ищут высот, занимать курганы в степи... Пусть воспрянет
дух ваш, пустъ вскипит свойственная вам ярость! Теперъ, гунны,
употребите ваше разумение, примените ваше оружие! Ранен ли
кто – пусть добивается смерти противника, невредим ли – пустъ
насытится кровью врагов. Идущих к победе не достигают никакие
стрелы, а идущих к смерти рок повергает и во время мира. Наконец, к чему фортуна утвердила гуннов победителями стольких
племен, если не для того, чтобы [подчинить их и сделать своими
вассалами]. И кто же, наконец, открыл предкам нашим путь к меотидам [показавший гуннам путь через Меотское озеро], столько
веков пребывший замкнутым и сокровенным? Кто же заставил
тогда перед безоружными отступить вооруженных?.. Я не сомневаюсь в исходе – вот поле, которое сулит нам өсе наши удачи!
И я первую пущу стрелу на врага. Кто может пребывать в покое,
когда Аттила сражается, тот уже похоронен» [10, с. 106–107].
Билгеле, Аттиланы күреп белгән Приск әлеге телмәрне Каталаун сугышында катнашучылардан сорашып, аларның хәтерендә
калганнарына таянып төзегән булырга тиеш. Текстның урыныурыны белән «кытыршырак» булуы, безнеңчә, шуның белән
аңлатыла. Ләкин, ничек кенә булмасын, телмәрдәге фикер
сөрешенең, гыйбарәләрнең гуннар юлбашчысы авызыннан чыккан
сүзләрнең төп эчтәлеген
һәм пафосын-рухын китереп
җиткергәнлекләренә шикләнергә урын юк. Моңа ышану өчен
Аттиланың сөйләгәндә гун легенда-риваятен искә алуын, ягъни
Азов диңгезенең (тексттагыча алганда, Меот яки безнеңчә Мәте
күленең) икенче ягына, Кара диңгез буйларына чыкканда аларга
изге илаһи боланның юл күрсәткәнлегенә [10, с. 271; 11, с. 220]
тукталып үтүен мисал итеп китерү дә җитә. Чөнки телмәр текстыннан гуннар арасында яшәгән әлеге риваятьнең нәкъ менә аны
белгән сугышчыларга төбәп әйтелгәнлеге, ә Аттиланың замандашы
булган Византия тарихчысы өчен әле аның яңа һәм билгесез булганлыгы сизелеп тора.
Димәк, Азиядә яшәгән көнчыгыш һуннарына да, шулай ук
көнбатыштагы Европа гуннарына да ораторлык сәнгате, риторик
13

стиль яхшы таныш булган. Алар матур сөйләмнең төрле риторик
алымнарын, шулай ук художестволы, дипломатик, сәяси-политик
стилләрен үзләштергән булганнар. Поэзия белән проза арасында
торучы һәм икесе белән дә «кан алмашучы» әлеге сәнгать баштагы
чорларда, әлбәттә, халык иҗаты белән тыгыз бәйләнештә булган
һәм сөйләм теленә нигезләнгән. Ләкин соңрак ул, язма культура
һәм нәфис сүз белән бәйләнешкә кереп, язма шигъри-поэтик тезмә
һәм ритмик-риторик проза үрнәкләре яки жанрлары тууына һәм
аларның үсешенә дә шактый зур йогынты ясаган.
Традицияне дәвам итүче кавемдәш бабаларыбыз
Һун-гуннар
тудырган
оста-матур
сөйләм
сәнгате
традицияләренең иҗтимагый-сәяси тормышта һәм язма иҗатта
үзенчәлекле төстә, яңа җирлеккә ярашып дәвам итүе белән без янә
Евразиянең төрле төбәкләрендә яшәгән төрки кавемнәрдә очрашабыз. Мисалларыбызны гаҗәеп киң биләмәләрдә үз дәүләтләрен –
Төрки каганатын төзегән борынгы төркләрдән (төркетләрдән) башлыйк. Византия тарихчысы Менандрның мәгълүматларына караганда, 576 елда Төрки каганатына, дөресрәге – каган Дизавулның
(Истеминың) улы Төрксанфның көнбатышта урнашкан ставкасына
Византия императоры Юстиан II дән (Тиверий Кесарьдан) Валентин җитәкчелегендәге делегация килә. Аның составында төрки
кавеменнән 106 кеше дә була. Илчелекнең килүе төрки-византия
мөнәсәбәтльренең кискенләшкән чорына туры килә. Чөнки Юстиан
II нең көнбатышка киткән аварлар белән үзара килешү турында
сөйләшүләр алып барган, төркиләргә каршы астыртын сәясәт
үткәргән вакыты була бу. Менә шуңа күрә дә Төрксанф Валентинны өнәмичә каршы ала һәм җае чыгу белән үк, йөзенә бәреп
византиялеләргә (римлеләргә) карата гаепләү сүзләре әйтә. Аның
сүзләре, һичшиксез, борынгы төрки идарәчеләр кулланган матуроста сөйләү сәнгатенең бер классик үрнәге. Аерым алганда, анда
оратор сөйләменә хас җор риторик гыйбарәләр дә, тапкыр чагыштырулар да һәм, сүз сөреше таләп иткәнчә, фашлау-гаепләү тезисын тагын да үткенәйтә-кискенләштерә торган капма-каршы кую
алымы да кулланылган: ”Не вы ли те самые римляне, употребляющие 10 языков и один обман?” Выговорив эти слова, он заткнул
себе --">